«استوپه» یا گنبد سنگی «تخت رستم» یکی از معروف‌ترین بناهای معماری عصر بودایی است که در ولایت سمنگان در شمال افغانستان قرار دارد.
به گزارش آی فیلم 2 ، این آبده تاریخی خارق‌العاده ، در درون سنگی یک‌پارچه تراشیده شده و باستان‌شناسان جهان آن را از عجایب معماری عصر بودایی در افغانستان می‌دانند.
«تخت رستم» در مسیر پل‌خمری و تاشقرغان، در ۳ کیلومتری شهر «ایبک»، مرکز ولایت سمنگان موقعیت دارد؛ منطقه‌ای که همه‌ساله در فصل بهار، گردشگران زیادی به دلیل خوش‌آب و هوا بودن آن، به آنجا سفر می‌کنند و روزهای «جشن گل سرخ» را در این منطقه سرسبز و تاریخی سپری می‌کنند.
این منطقه سمنگان از نظر تاریخی و جغرافیایی موقعیت بسیار مهمی دارد و در دوره‌های گذشته و سا‌ل‌های قبل و بعد از اسلام، همواره یکی از مراکز فرهنگی بوده است. موقعیت جغرافیایی آن‌که در مسیر ولایت‌های بغلان و بلخ قرار دارد، اهمیت آن را بیشتر کرده است.
اولین فرد از مسافران اروپایی که شرحی درباره تخت رستم نوشته، («میجریات» بریتانیایی است که تحقیقات خود را در سال ۱۸۸۸ میلادی در کتابی به نام «افغانستان شمالی»(که منظورش شمال افغانستان بوده)، نشر کرده و این آبده تاریخی دوران بودایی را به نام «تخت رستم» یاد کرده است.
این نویسنده غربی در کتاب خود از این بنای خاص با عنوان تخت رستم یاد و از واژه تخت رستم که از زبان مردم منطقه به آن رسیده، استفاده می‌کند.
بدون شک، شکل طبیعی زمین‌های منطقه، علت مهمی است که باعث شده سمنگان در نظر پیروان بودا، نیک بدرخشد؛ همان‌طور که در بامیان شکل طبیعی دیوارهای کوه باعث شده که «پیکره‌تراشان» بودایی معابد خود را به تقلید از مغاره‌های ماقبل تاریخ در داخل بدنه این دیوارها حفر کنند. چنان‌که برای ساختن معابد از کندن «سموچ«(مغاره) در داخل کوه‌ها و تپه‌ها استفاده کردند و برای شکل دادن گنبد یا استوپه‌ها، برجستگی‌های سنگی را می‌تراشیدند.
قدمت تاریخی
در مورد قدمت تاریخی این اثر تاریخی افغانستان، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. بر اساس تحقیقات و پژوهش‌هایی که توسط «CARLETON STEVENS»، باستان‌شناس امریکایی صورت گرفته، ۳۰ تا ۵۰ هزار سال قبل از میلاد شکارچی‌های هندوکش و انسان‌های اولیه عصر حجر، در کوه‌های این منطقه زندگی می‌کردند.
از سویی هم، «یوسف‌‌شاه یعقوب اُف»، رییس باستان‌شناسی آکادمی علوم تاجیکستان در تحقیقاتی که در سال ۱۳۸۳ خورشیدی از این منطقه داشته، معتقد است که زرتشت به مدت ده سال در محل تخت رستم زندگی می‌کرد و در ساختن معابد این منطقه هم سهم داشته است.
این باستان‌شناس تاجیکی گفته است که این محل مربوط به بودایی‌ها نبوده، بلکه مربوط به زرتشت‌ها می‌باشد، اما بعدا بودایی‌ها از این محل به خاطر انجام مراسم مذهبی‌شان استفاده کرده‌اند. بر اساس پژوهش‌های این محقق، قدمت تاریخی این اثر به ۳۵۰۰ سال پیش می‌رسد. اما در برخی موارد نیز آمده است که تخت رستم مربوط به دوران بودا بوده و قدمت آن به ۲۵۰۰ سال قبل برمی‌گردد.
تخت رستم در شاهنامه فردوسی، شاعر بزرگ فارسی‌زبان و در میان مردم این منطقه از گذشته‌ها تاکنون جایگاه ویژه‌ای داشته و برخی از داستان‌های شاهنامه نیز در این منطقه اتفاق افتاده است. هم‌چنین نام سمنگان به مراتب در شاهنامه آمده است.
بر اساس روایت‌های شفاهی مقام‌های ریاست اطلاعات و فرهنگ سمنگان، گفته می‌شود که در آن زمان مراسم عروسی دختر شاه سمنگان «تهمینه» با «رستم پهلوان» در همین محل صورت گرفته است.
«محمدامین عزیزی»، مدیر حفظ میراث‌های فرهنگی ریاست اطلاعات و فرهنگ سمنگان در این باره به خبرنامه گفته است که تخت «بانو» شامل دو گنبد بزرگ که هرکدام به طول و عرض ۱۱ متر و ارتفاع ۱۳ متر است نیز در این منطقه قرار دارد که در داخل این گنبد‌ها، تاقچه‌های زیادی به خاطر گذاشتن بت نیز تراشیده شده است.
وی افزوده است: «در تخت بانو هم‌چنان دو دهلیز هرکدام به طول ۳۰ متر بوده و در بین هر دو دهلیز «سموچ‌هایی» کوچک وجود دارد که به نام «بازار تخت رستم» یاد می‌شود. این سموچ‌ها در اصل محل راهبین می‌باشد.»
ح ح / م ح
